بازشناسی معماری دوره اتابکان یزد از متون تاریخی (نمونه موردی: مجموعه دولتخانه اتابک قطب الدین)

آثار معماری دورة اتابکان از جمله آثار سرزمینی ایران است که در سیر مطالعات تاریخ‌شناسانه (کرونولوژیک) کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اتابکان ابتدا از سوی سلجوقیان به عنوان مباشر و کمک‌کار شاهزادگان سلجوقی برگزیده شدند و در نهایت، در زمان افول قدرت مرکزی تبدیل به سلسله‌های محلی شدند. اینان در هنگامة حمله مغول، آرامش نسبی را در نواحی مرکزی ایران ـ که تحت تسلط آنها بود ـ حفظ کردند. حاصل این اقدام گسترش شهرها و آفرینش آثار معماری فراوان با ویژگی‌های سرزمینی بارز بود. این مقاله با رجوع به متون تاریخی، به بازشناسی و تحلیل مجموعه دولت‌خانه اتابک اسفهسالار ابی‌منصور، معروف به سلطان قطب‌الدین (615 تا 624) شامل خانه و مقبره و مدرسه، به منزله نمونه‌ای از آثار دوره اتابکان می‌پردازد. روش تحقیق، تفسیری ـ تاریخی با رجوع به متون تاریخی و مقایسه و تطبیق بناهای مرتبط است. این مطالعه نشان می‌دهد که در ترکیب بناهای دوره اتابکان، مدرسه با گنبدخانه به عنوان مدفن در کنار خانه‌های بزرگ افراد متمول یا حاکمان که معمولاً با عناصر مهم شهری مانند میدان و یا بازار هم‌جوار بودند، وجود داشته است. در این میان عناصری چون دو منار در دو طرف ورودی بناها، گنبدهای یک‌پوسته بر روی پلان مربع، گردن هشت‌گوش گنبد، استفاده از رنگ لاجورد در ترکیب با طلا برای تزئین داخلی بنا در معماری این دوره رایج بوده است.